NGHỆ THUẬT KHẢM TRAI ỐC CỦA LÀNG NGHỀ CHUÔN NGỌ - TINH HOA NGHỀ XƯA CÒN GIỮ
Làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ được hình thành vào thời Lý với vị tổ nghề Trương Công Thành, một võ quan nhưng cũng giỏi văn chương, nghệ thuật. Dường như khiếu thẩm mỹ, sự tỉ mỉ, kiên trì… đã ngấm vào từng người thợ làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ, để rồi hình thành những tuyệt kỹ và hun đúc nên những nghệ nhân. Sử sách còn ghi cụ Trương từng làm Phó tướng cho Lý Thường Kiệt. Sau khi dẹp giặc xong cụ từ quan đi ngao du sơn thuỷ. Khi phát hiện những mảnh vỏ trai, ốc, Sò trôi dạt vào bờ với màu sắc tự nhiên, cụ nảy sinh ý tưởng ghép thành các hoạ tiết hoa văn sinh động, dần dần phát triển thành nghề khảm ngày nay.
Có 6 công đoạn khảm trai cơ bản là: Vẽ mẫu cho bức tranh; cưa trai theo nét vẽ; đục gỗ; gắn trai vào gỗ; mài khảm, thể hiện đường nét; dùng bột đen làm rõ các chi tiết của bức tranh. Trong đó, việc cẩn xà cừ đòi hỏi thao tác liên hoàn ở trình độ rất cao: Dựa theo nét vẽ, nghệ nhân sẽ đục gỗ và gắn nguyên liệu họa tiết lên đó. Sau khi cẩn tranh thì tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi vẽ nét. Để có được vỏ trai ốc phẳng cho công đoạn sau thì người thợ chế tác sẽ thực hiện các công đoạn: Trước tiên, người thợ xẻ ốc theo ba đường gân nổi của xương ốc, lọc bỏ lớp ngoài và lớp trong, lấy lớp tinh khiết ở giữa. Sau đó vỏ ốc, khổng được ép phẳng bằng bàn là nóng.
Người thợ khảm trai dùng những mảnh vỏ trai để khảm (gắn) lên các đồ vật. Các công đoạn cần phải thực hiện khá tỉ mỉ. Đầu tiên là phải vẽ mẫu tranh, sau đó lấy cưa chuyên dụng cắt mảnh ốc theo mẫu hoa văn định trước.
Các chi tiết cắt xong đươc ghép nổi tạm thời như tranh hoàn chỉnh trên gỗ. Người thợ sẽ lấy bút chì vẽ đường viền của các chi tiết gắn tạm trên mặt gỗ. Sau đó thợ khắc sẽ khắc lõm xuống gỗ sau khi bỏ vỏ trai ra. Phần khắc lõm sẽ được bôi keo rồi gắn các chi tiết vỏ trai sao cho bằng với mặt gỗ phẳng.
Người thợ dùng hai con dao để quét keo ở mặt gỗ lõm, rồi ấn những mảnh trai đã được cắt định hình âm xuống. Gỗ được chọn làm mặt tranh là gỗ gụ. Loại gỗ này khi đánh bóng sẽ có màu nâu trầm rất hòa hợp với màu trai, ốc. Sau khi vỏ trai được gắn xuống mặt gỗ, đến công đoạn tỉa chi tiết bằng dao chuyên dụng.
Nghề hiện đang được truyền lại từ đời nay qua đời khác theo phương pháp cầm tay chỉ việc, mỗi người nghệ nhân sẽ chia thành từng công đoạn để phụ trách: thợ xẻ vỏ trai ốc để định hình, thợ đục gỗ, thợ gắn…
Nét nổi bật của tranh khảm trai Chuôn Ngọ là những mảnh trai không vỡ, luôn phẳng, đục gắn xuống gỗ rất khít. Chi tiết trang trí trên khảm trai rất sinh động, đặc sắc. Những mảnh trai vô tri, vô giác, qua bàn tay khéo léo, óc sáng tạo phong phú được gắn vào gỗ trở thành sản phẩm, có giá trị văn hóa, nghệ thuật cao
Kỹ thuật khảm là một kỹ năng thủ công được đánh giá cao ở Châu Á. Trong đó - Chuôn Ngọ, một làng nghề có lịch sử lâu đời với các nghệ nhân khảm trai rất coi trọng kỹ thuật, giá trị của truyền thống. Từ đó đã mang lại linh hồn cho các vỏ ốc, vỏ trai, không chỉ ở các sản phẩm thủ công mĩ nghệ mà cả quá trình biến chuyển khảm xà cừ cũng đã đi vào trong các tác phẩm nghệ thuật sơn mài.
